خراسان جنوبی منطقه ای تاریخی است که صنایع دستی بسیاری در آن تولید می شود. خراسان جنوبی سرزمین بافت های طبیعی و فضاهای روستایی متفاوت است و بر اساس امکانات موجود در آن هنرهای متناسب با زیستگاه بوجود آمده است . هنرمندان این سرزمین از مواد طبیعی بهره می گیرند و حاصل هنرشان دست بافت های زیبایی است که چشم هر بیننده ای را به خود جلب می کند. خُراشاد روستایی است واقع در ۲۴ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند. پارچه بافی سنتی خراشاد یا توبافی به زبان محلی، یکی از مهمترین صنایع دستی استان خراسان جنوبی است به طوریکه تنها صنعت دستی این استان است که نامزد دریافت مهر اصالت از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور شده است. برای بافتن پارچه به روش سنتی، توباف ابتدا مواد اولیه از قبیل پنبه، ابریشم یا کرک را تهیه می کند و پس از آن از این مواد نخ می ریسد. در مرحله بعد نخ های به دست آمده را می جوشاند و برای ضخیم کردن آنها از آرد استفاده می کند. سپس به کمک این پارچه ها و چرخ پارچه بافی ، محصول نهایی به دست می آید. محصولی لطیف و بی نیاز از پیرایه های بدلی که تن را آرامش می بخشد و آب و هوای سوزان کویر را قابل تحمل می کند.
تزئینات در زندگی عشایری از جنس خود این زندگی است. عشایر نظیر سایر اقشار مردم در عزا و عروسی، در شادی و غم آئین ها و مراسم خاص خود را دارند. برای تزئین مراسم عروسی و شادی از بافته های رنگی به نام گمبول با ضم «گ» استفاده می شود. به این منظور بندی بافتنی را تهیه می کنند و به فاصله هر 20 سانتی متر نظیر ریسه های رنگی مراسم عروسی از نخ های رنگی پشمی یا کاموایی گلوله های نخی درست می کنند و آویزان می نمایند. گمبول در اندازه های مختلف و برای مصارف مختلف تهیه می شود. کمبول های درشت و پشمی برای طناب سیاه چادر و گمبول های ریز دکمه ای برای تزئین خورجین و نظیر آن استفاده می شود. حتی برای نوار روی آلاچیق ها نیز از گمبول های رنگی استفاده می گردد. از دیگر مصارف گمبول، تزئین جل اسب، تزئینات گلیم و جاجیم مورد استفاده در چینش بافتنی ها است که روی بافتنی های تزئینی منزل کشیده شده و به عنوان پرده ای رنگین استفاده می گردد. طول گمبول ها به طور متوسط 15 سانتی متر و خط سر آنها 5 تا 8 سانتی متر می باشد و برای محکم شدن و وانرفتن بند ها، با نخ و سوزن این بند ها را به هم می دوزند. محل آویز گمبول ها نیز می تواند یک بند به قطر 2 تا 5 سانتی متر باشد و یا نواری به عرض 10 تا 7 سانتی متر تهیه گردد و گمبول ها از آن آویزان گردند.
مکاتب نگارگری ایرانی بر اساس مرکزیت امپراطوری حاکم بر کشور نام گذاری شده است ، یعنی هر جا که محل تمرکز قدرت و تجمع ثروت و مقر حکومت کشور محسوب می شده ، هنرمندان یا خود با آنجا می رفتند یا بدانجا فرا خوانده می شدند.
مکتب بغداد یا عباسی ( دوره عباسیان ) : نخستین نمونه های نگارگری بعد از اسلام که بیشتر جنبه علمی و فنی داشت در این مکتب ارائه شده است. از خصوصیات این مکتب آن است که تقوش جانوران و اشخاص کمی درشت تر و اغلب کوتاه و پهن و صریح تر به تصویر کشیده شده اند. در مجالس معمولا رنگ زمینه وجود ندارد. چهره افراد نیز به نژاد «سامی» تعلق دارد.
مشهورترین کتب نگارگری شده این مکتب می توان از التریاق ، نسخه قابوس نامه ، کلیله و دمنه ، مقامات حریری ، رسائل اخوان الصفا ، عجایب المخلوقات قزوینی ، دیسقوریدوس ، فی معرفت الخیال الهندسیه نام برد.
مشهورترین نقاش این مکتب « عبدالله بن فضل » می باشد.
مکتب شیراز : ( در سده هشتم ه. ق و هم زمان با حکومت ایلخانان مغول در ایران ، شیراز توانسته بود از حملات مغولان در امان بماند و به این ترتیب محیطی امن برای ادامه سبک کهن نگارگری ایرانی بدون تأثیراتی که به واسطه این تهاجمات بر نگارگری ایرانی چیره شده بود ایجاد کرد و نوآوری‌هایی چند به آن افزود.) این مکتب احیاگر سنت های نقاشی کهن ایران به شمار می رود چرا که خصلت اصیل ایرانی در آثار نگارگری دوباره ظهور می کند و در دوران بعد به اوج خود می رسد. در این مکتب رنگ ها متنوع تر ، پخته تر و لطیف تر شد و رنگ های ارغوانی ، صورتی ، قرمز و سبز های بسیار زنده ، زرد ، زرنیخی ، اخرایی و … به سایر رنگ ها اضافه گشت. از کتب مصور شاخص این مکتب « شاهنامه وزیر قوام الدین » و « مونس الاحرار» می باشد. از نگارگران شاخص این دوره می توان به استاد شمس الدین ، جنید ، باباحیدر ، عبدالحی و فرهاد اشاره کرد.
مکتب جلایری : در مکتب جلایری یا مرکز تبریز-بغداد (که به واسطه حضور حکومت در دو مرکز به این نام خوانده شده) خصوصیات دیداری با حذف عناصر چینی و بیزانسی به سمت تصویر کردن دنیای شاعرانه ، خیالی و آرمانی نقاش می رود. از دیگر خصوصیات این مکتب می‌توان به استفاده از طیف گسترده رنگی و به کارگیری و نمایش بدیع و کامل معماری در نگاره ها اشاره کرد. از شاخص ترین آثار به جا مانده از این مکتب می توان از دیوان خواجوی کرمانی اثر جنید بغدادی به سال 797 ه. ق ، عجایب المخلوقات اثر زکریای قزوینی به سال 790 ه.ق ، کلیله و دمنه اثر نصرالله منشی به سال 775-760 ه. ق و خسرو و شیرین به سال 810-806 ه. ق نام برد.
مکتب هرات (دوره تیموریان) : شاخص ترین دوره نگارگری ایران محسوب می شود. از نگارگران معروف این مکتب «مولانا خلیل نقاش» معروف به مانی ثانی می باشد. یکی از زیباترین آثار دوره تیموری و مکتب هرات کلیله و دمنه نوشته نصرالله ابوالمعالی می باشد که توسط خلیل نقاش نگارگری شده است. کتاب جامع التواریخ ( اثر حافظ ابرو ) که ارواقی از یک نسخه آن در موزه رضا عباسی موجود است ، شاهنامه بایسنغری که در موزه کاخ گلستان از آن نگهداری می شود و شاهنامه محمد جوکی که یک نمونه عالی از هنر نگارگری در اواسط دوره تیموری بوده است از آثار مشهور این مکتب به شمار می روند.
نگار ( نگاریدن و نگارشتن ) در فرهنگ ها با معانی متعددی چون نقش و نقاشی به کار رفته است. نگارگری ایرانی به عنوان هنری برگرفته از مفاهیمی چون تعالی روح و رسیدن به عالم معنا و جاودانگی با نگرش حقیقت گرا و هنر قدسی در سراسر دنیا شناخته شده است. این هنر از زمان مانیِ نقاش در دوره ساسانی موجودیت می یابد. با ظهور اسلام این هنر تا مدتی دچار توقف شد اما دیری نپایید که ( با تغییراتی ) هنر نگارگری ایرانی ، مبنای نگارگری اسلامی شد. نگارگری یا نقاشی ایرانی دارای ویژگی ها و اصول و ضوابطی مخصوص به خود می باشد که آن را از نقاشی اروپایی و حتی مینیاتور ( که به غلط برای نگارگری به کار برده می شود) متمایز می سازد که در اینجا به مهم ترین ها آن ها اشاره می کنیم :
ویژگی بینشی : پرهیز از واقعیت مشهود و خلق اثری خیالی . هنرمند همواره کوشیده است تا اصل و جوهر صور طبیعی و طرح متجلی در باطن خویش را به تصویر در آورد.
ویژگی مضمونی : نقش مایه های قراردادی بر پایه مضمون های ادبیات حماسی و غنایی.
ویژگی ساختاری : عدم رعایت بُعد و پرسپکتیو ، عدم رعایت سایه و روشن و همچنین به تصویر کشیدن «فضایی چند ساحتی» که ساختاری است متشکل از ترازها یا پلان های پیوسته و یا ناپیوسته که از پایین به بالا و به اطراف گسترش می باد. هنرمند همواره می کوشد تا بر پایه سنت های تصویری پیش از اسلام و همچنین با بهره گیری از نقاشی چینی به نظام زیباشناختی منسجمی دست یابد و عالمی خیالی را به تصویر بکشد که در اساس مغایر با ناتورالیسم ( طبیعت گرایی ) می باشد.
ویژگی کارکردی : در قالب کتاب یا مُرَقَّع و همچنین دیوارنگاره ( از دوره صفوی به بعد) تجلی می یابد.
ویژگی فنی : ریزه کاری های دقیق
ویژگی های نگارگری در مجموع باعث شده که نگارگران ایرانی از این هنر برای ترسیم تصاویر زیبا و پر مفهوم استفاده کنند. این هنر از دیرباز در کتاب آرایی و دیوارنگاری به کار می رفته و امروزه بیشتر در تابلوها و پرده ها تجلی پیدا می کند.
واژه «مینیاتور» مخفف شده کلمه فرانسوی «مینی موم ناتورال» (Minimum Natural) و به معنی طبیعت کوچک و ظریف است. اصطلاحی است برای توصیف نقاشی های عمدتا تک چهره در اندازه های بسیار کوچک ولی در اصل به هنر مصور سازی و تذهیب کتب خطی اطلاق می شد. این واژه در نیمه اول قرن اخیر و حدودا از دوره قاجاریان وارد زبان فارسی شده ، اصولا به هر نوع پدیده هنری ظریف (به هر شیوه ای که ساخته شده باشد) اطلاق می شود و در ایران ، برای شناسایی نوعی نقاشی که دارای سابقه و قدمتی بسیار طولانی است به کار می رود. اطلاق واژه مینیاتور به نگارگری قدیم ایرانی نارسا و گمراه کننده است.
نبض مینیاتور سازی ایران در اصفهان می تپد و هنرمندان برجسته این رشته ، مهارت و کارآیی خود را در رابطه با ارزش های منبعث از انقلاب اسلامی ، صرف تجسم بخشیدن به نمادهایی روشن و صریح از اسلام ، انقلاب ، زندگی مردم ، سنت های سالم و ادبیات انسانی این مرز و بوم می کنند و ظرافت ، وسعت طرح ، گوناگونی نقش و تنوع رنگی که در کارهای آنان به چشم می خورد ، بیشتر از آنجا ناشی می شود که هر کدامشان به سهم خود ، پیوسته در فکر اعتلای هنر ارزشمندشان هستند. زیربنای مینیاتور ، طراحی است و قدرت قلم طراح در انتقال مفاهیم ذهنی بر روی کاغذ می تواند نقش مؤثری در بافت اثر و ارزش های آن داشته باشد. ابزار و وسائلی که مورد لزوم یک هنرمند مینیاتور ساز است در مقایسه با سایر هنرهای ایرانی مانند خاتم سازی و قلمزنی و منبت کاری و … بسیار محدود است.
ابزار یک مینیاتوریست عبارتند از :
قلم مو : در قدیم هنرمندان برای ساخت قلم مو از دم نرم سنجاب استفاده می کردند.
بوم مینیاتور : که عبارت است از تخته، کاغذ، مقوا، فیبر، عاج، استخوان و…
روغن : که برای محافظت اثر از آن استفاده می کنند.
رنگ : که بیشتر مینیاتور سازان از رنگ های دست ساز خود استفاده می کرده اند.
